W skład Państwowej Inspekcji Pracy wchodzą Główny Inspektorat Pracy (GIP), 16 inspektoratów okręgowych oraz Ośrodek Szkolenia PIP we Wrocławiu.
Zadaniem Państwowej Inspekcji Pracy jest kontrolowanie zakładów pracy i nadzorowanie przestrzegania przepisów z zakresu prawa pracy oraz przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy np. czy pracodawca wywiązuje się z ciążących na nim obowiązków (wynagrodzenie za pracę, czas pracy, urlopy, ochrona praw kobiet, zatrudnionych osób niepełnosprawnych i młodocianych, a także szeroko rozumianych wymagań bhp). Inspektorzy analizują także przyczyny wypadków w pracy (ciężkich, śmiertelnych, zbiorowych), o których pracodawca ma obowiązek poinformować PIP. Niepoinformowanie o takich wypadkach PIP może być podstawą do ukarania przez inspektora pracy.
W przypadku stwierdzenia łamania praw pracowniczych inspektorzy pracy mogą nałożyć mandat, kierować wnioski o ukaranie do sądów grodzkich, powiadamiać prokuraturę o podejrzeniu popełnienia przestępstwa, wydawać decyzje administracyjne o grzywnach na podstawie ustawy o czasie pracy kierowców. Grzywna może wynosić minimum 1000 zł, max. 30 tys zł.
W 2012 PIP przeprowadziła 90 tys., kontroli, w tym 9,4 tys. kontroli ukierunkowanych na likwidację bezpośrednich zagrożeń dla życia i zdrowia [1], 23,4 tys. kontroli legalności zatrudnienia [2], 1,6 tysiąca kontroli czasu pracy [3], u prawie 45 % pracodawców stwierdzono nierzetelną ewidencję czasu pracy pracowników lub brak ewidencji [4], 9,2 tys. kontroli przestrzegania prawa przy wypłacie wynagrodzeń [5], z czego połowa była z powodu skargi [6]. W 2012 do PIP wpłynęło 44 tys. skarg, które spowodowały 28 tys. kontroli, w 61 % przypadków inspektorzy uznali skargi za zasadne. [7]. W 2012 PIP wyegzekwowała wypłacenie 102 mln zł. na rzecz 118 tys. pracowników [8].
W przypadku drastycznego łamania przepisów bhp, lub gdy występuje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia pracowników, Okręgowy Inspektor Pracy może nakazać zaprzestania działalności zakładu pracy. W przypadku, gdy zostaną naruszone przepisy BHP, inspektorzy w czasie kontroli nakazują usunięcie stwierdzonych uchybień w określonym w nakazie terminie lub natychmiastowo. Takie kontrole mogą być przeprowadzane o każdej porze dnia i nocy po uprzednim zawiadomienia pracodawcy o zamiarze wszczęcia kontroli [9]. Brak uprawnień inspektorów do wykonania czynności sprawdzających i rozpoznawczych przed formalnym wszczęciem kontroli utrudnia udowodnienie nielegalnego zatrudnienia w przypadku złożenia fałszywych oświadczeń przez pracodawcę, że pracownicy właśnie rozpoczęli pracę, więc jeszcze mają czas na zawarcie umowy czy zgłoszenie do ZUS [10].
Inspekcja udziela bezpłatnie porad w zakresie prawa pracy (porady osobiste i telefoniczne – szczegóły można znaleźć na stronach internetowych PIP). Kontroluje ponadto przestrzeganie przepisów w zakresie wprowadzania do obrotu maszyn, narzędzi itp. w zakresie podstawowych wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy.
Nowa ustawa o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz. U. z dnia 21 maja 2007 roku, nr 89, poz. 589)[11], która weszła w życie 1 lipca 2007 przekazała inspekcji pracy dotychczasowe kompetencje wojewodów w zakresie kontrolowania legalności zatrudnienia obywateli polskich i obcokrajowców.
Nowelizacja art. 89a ustawy o transporcie drogowym (art. 37 pkt 6 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o swobodzie działalności gospodarczej oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U.09.18.97)[12] mówi, że inspektorzy Państwowej Inspekcji Pracy dokonują kontroli w zakresie przewozu drogowego. W związku z powyższym uprawnieni do kontroli mają prawo nałożyć na wykonującego przewozy drogowe lub inne czynności związane z tym przewozem karę pieniężną, w drodze decyzji administracyjnej, tak samo jak organy Inspekcji Transportu Drogowego.