Do utrzymywania systemu inspekcji pracy zobowiązuje Polskę ratyfikowana w 1995 r. konwencja Międzynarodowej Organizacji Pracy Nr 81 dotycząca inspekcji pracy w przemyśle i handlu.
Głównym aktem prawnym stanowiącym podstawę działania Urzędu jest ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz. U. Nr. 89, poz. 589, z późn. zm.). Oprócz tego, zadania Inspekcji wynikają z szeregu innych aktów prawnych rangi ustawowej.
Zgodnie z ustawą Państwowa Inspekcja Pracy jest organem powołanym do sprawowania nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów dotyczących legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej w zakresie określonym w ustawie.
Wykonując nałożone zadania Urząd stoi na straży m.in. określonych w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej praw i wolności:
• ochrony pracy i państwowego nadzoru nad warunkami wykonywania pracy (art. 24),
• równego prawa kobiet i mężczyzn do zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagrodzenia za pracę jednakowej wartości (art. 33),
• zakazu zatrudniania dzieci do lat 16 (art. 65 ust. 3),
• przestrzegania minimalnej wysokości wynagrodzenia za pracę (art. 65 ust. 4),
• prawa do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, dni wolnych od pracy, corocznych płatnych urlopów, maksymalnych norm czasu pracy (art. 66).
W 2010 i 2011 roku Sejm RP dwukrotnie uchwalił ustawy o zmianie ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy i niektórych innych ustaw. Istota zmian dotyczyła sposobu wykonywania zadań, prowadzenia kontroli i stosowania środków prawnych przez organy Państwowej Inspekcji Pracy, poprzez w szczególności:
• wprowadzenie form oddziaływania prewencyjnego na pracodawców i przedsiębiorców;
• odformalizowanie procedur kontrolnych, w tym dotyczących kontroli legalności zatrudnienia;
• umożliwienie organom Państwowej Inspekcji Pracy stosowania zróżnicowanych środków prawnych w reakcji na stwierdzone zagrożenia i naruszenia przepisów.