Czynniki środowiska pracy, mające wpływ na zdrowie pracownika, podzielone zostały na 2 grupy:
1. Czynniki niebezpieczne, mogące powodować urazy, a co za tym idzie wypadki w pracy.
2. Czynniki szkodliwe lub uciążliwe, których oddziaływanie na organizm człowieka może skutkować powstaniem chorób zawodowych (np. pylica płuc) i cywilizacyjnych (np. dolegliwości mięśniowoszkieletowe, nadciśnienie) lub obniżeniem sprawności fizycznej i psychicznej.
Stopień zagrożenia zdrowia pracowników zależy od stężenia lub natężenia czynnika szkodliwego, czasu i częstości narażenia, rodzaju pracy, dróg wchłaniania lub oddziaływania, wieku pracownika (młodociani są bardziej zagrożeni) oraz płci (szczególnie kobiety w okresie ciąży).
1. Czynniki chemiczne
Czynniki chemiczne w środowisku pracy, w tym zaliczone do niebezpiecznych, występują nie tylko w zakładach przemysłu chemicznego i pokrewnego, gdzie wytwarza się takie materiały, ale także w innych branżach, takich jak np.:
- budownictwo i branże pokrewne,
- zakłady drukarskie,
- profesjonalne sprzątanie,
- stolarnie,
- szpitale i laboratoria,
- lakiernie,
- warsztaty samochodowe i mechaniczne,
- konserwacja dzieł sztuki itp.
Substancje chemiczne w powietrzu na stanowiskach pracy występują jako gazy, pary, aerozole, ciecze lub ciała stałe. W warunkach narażenia zawodowego wchłanianie substancji zachodzi głównie poprzez drogi oddechowe, skórę i z przewodu pokarmowego.
Co jest niebezpieczną substancją i niebezpiecznym preparatem chemicznym w rozumieniu przepisów?
W rozumieniu przepisów ustawy o substancjach chemicznych i ich mieszaninach [25], substancjami niebezpiecznymi i mieszaninami niebezpiecznymi są m.in. substancje i mieszaniny o właściwościach wybuchowych lub utleniających,łatwopalne, toksyczne, szkodliwe, żrące, drażniące, uczulające, rakotwórcze, mutagenne, działające szkodliwie na rozrodczość i niebezpieczne dla środowiska.
Materiałami niebezpiecznymi są również materiały zawierające szkodliwe czynniki biologiczne, zakwalifikowane do 3 lub 4 grupy zagrożenia w myśl przepisów o szkodliwych czynnikach biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochronie zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki [15].
Z niebezpiecznymi substancjami można zetknąć się w każdym miejscu pracy, w gospodarstwie rolnym, u fryzjera, w zakładzie naprawy samochodów, czy w zakładzie produkującym środki chemiczne. W celu ochrony przed szkodliwym wpływem tych preparatów na zdrowie ludzi lub na środowisko, wprowadzono szereg przepisów, określających zasady postępowania z nimi na każdym etapie produkcji, wykorzystania i zagospodarowania pozostałości. Są one zawarte m.in. w ustawie [25] oraz w rozporządzeniach wykonawczych do tej ustawy.
Przykładowo:
Alergiczne zmiany skórne mogą powodować żywice epoksydowe, nikiel, chrom, formalina. Na centralny układ nerwowy oddziałują pary rtęci, ołowiu, disiarczek węgla, a na obwodowy heksan i związku benzenu. Wątroba może zostać uszkodzona przezzwiąz ki chloropochodne i bromopochodne benzenu. Nerki są uszkadzane przez kadm, ołów, toluen i ksylen. Płodność mężczyzn obniżają gazy stosowane do narkozy i rozpuszczalniki organiczne. Poronienia u kobiet mogą wystąpić po pracy w narażeniu na ołów i chlorek winylu. Arsen, azbest, chrom i nikiel mogą powodować nowotwory płuc.
Jakie wymagania bhp muszą być spełnione, aby możliwe było stosowanie w zakładzie substancji i preparatów chemicznych?
Zgodnie z art. 220 kp stosowanie niebezpiecznych substancji i niebezpiecznych mieszanin chemicznych jest dopuszczalne pod warunkiem ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia pracowników i podjęcia odpowiednich środków profilaktycznych.
¦ Niedopuszczalne jest stosowanie substancji chemicznych i ich mieszanin nieozna kowanych w sposób widoczny, umożliwiający ich identyfikację.
¦ Niedopuszczalne jest stosowanie substancji niebezpiecznej, mieszaniny niebezpiecznej, substancji stwarzającej zagrożenie lub mieszaniny stwarzającej zagrożenie bez posiadania aktualnego spisu tych substancji i mieszanin oraz kart charakterystyki, a także opakowań zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem.
Stosowanie substancji niebezpiecznej, mieszaniny niebezpiecznej, substancji stwarzającej zagrożenie lub mieszaniny stwarzającej zagrożenie jest dopuszczalne pod warunkiem zastosowania środków zapewniających pracownikom ochronę ich zdrowia i życia.
Nie wolno przechowywać substancji chemicznych w opakowaniach po środkach spożywczych!
W związku z występowaniem w zakładzie pracy czynników chemicznych pracodawca jest zobowiązany:
- ustalić czy w środowisku pracy występuje czynnik chemiczny, stwarzający zagrożenie,
- wytypować czynniki do badań i pomiarów,
- przeprowadzać pomiary stężeń czynników na stanowiskach pracy zgodnie z przepisami [23],
- dokonać oceny ryzyka zawodowego związanego z pracą w narażeniu na czynniki chemiczne, która musi uwzględniać [14]:
¦ niebezpieczne właściwości czynnika chemicznego,
¦ otrzymane od dostawcy informacje, dotyczące zagrożenia czynnikiem chemicznym oraz zaleceń jego bezpiecznego stosowania, w szczególności zawarte w karcie charakterystyki substancji chemicznej,
¦ rodzaj, poziom i czas trwania narażenia,
¦ wartości NDS w środowisku pracy, jeżeli zostały ustalone,
¦ wartości dopuszczalnych stężeń w materiale biologicznym, jeżeli zostały ustalone,
¦ efekty działań zapobiegawczych,
¦ wyniki oceny stanu zdrowia pracowników, jeżeli ocena taka została przeprowadzona,
¦ warunki pracy przy użytkowaniu czynników chemicznych, z uwzględnieniem ilości tych czynników,
¦ informować pracowników o zagrożeniach czynnikami chemicznymi i środkach ochrony przed zagrożeniami,
¦ dostarczyć pracownikom środki ochrony indywidualnej, jeżeli zagrożeniu nie można przeciwdziałać w inny sposób.
Ocena ryzyka zawodowego związanego z występowaniem czynników chemicznych na stanowisku pracy stanowi integralną część stanowiskowej oceny ryzyka zawodowego, związanego z wszystkimi zagrożeniami. Nie należy traktować tych ocen jako dwóch różnych.
Jakie działania profilaktyczne powinien stosować pracodawca przy używaniu chemicznych czynników niebezpiecznych ?
Podstawowe działania profilaktyczne pracodawcy w zakresie bhp przy stosowaniu chemicznych czynników niebezpiecznych, obejmują:
1. usunięcie substancji niebezpiecznej lub zastąpienie jej mniej niebezpieczną,
2. zaprzestanie prowadzenia procesu powodującego niekorzystne warunki pracy,
3. instalację systemów wentylacji ogólnej i miejscowej,
4. hermetyzację procesów technologicznych,
5. automatyzację i robotyzację procesów technologicznych,
6. izolację stanowisk pracy związanych z wydzielaniem substancji niebezpiecznej,
7. prawidłowe postępowanie z substancjami chemicznymi i mieszaninami oraz ich właściwe magazynowanie.
2. Czynniki biologiczne
W myśl rozporządzenia w sprawie szkodliwych czynników biologicznych… [15], pra codaw ca po wi nien m.in:
a) unikać stosowania szkodliwego czynnika biologicznego, jeżeli rodzaj prowadzonej działalności na to pozwala, poprzez jego zastąpienie innym czynnikiem biologicznym, który zgodnie z warunkami używania nie jest niebezpieczny lub jest mniej niebezpieczny;
b) ograniczać liczbę pracowników narażonych lub potencjalnie narażonych na działanie szkodliwego czynnika biologicznego;
c) projektować proces pracy w sposób pozwalający na uniknięcie lub zminimalizowanie uwalniania się szkodliwego czynnika biologicznego w miejscu pracy;
d) zapewniać pracownikom środki ochrony zbiorowej lub w przypadku gdy w inny sposób nie można uniknąć narażenia, środki ochrony indywidualnej, odpowiednie do rodzaju i poziomu narażenia;
e) zapewniać pracownikom środki hermetyczności w celu zapobiegania i redukcji przypadkowego przeniesienia lub uwolnienia szkodliwego czynnika biologicznego;
f) stosować znak ostrzegający przed zagrożeniem biologicznym oraz inne znaki ostrze gaw cze;
h) stosować procedury bezpiecznego postępowania ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi;
i) zapewniać pracownikom systematyczne szkolenia;
j) informować pracownika o badaniach lekarskich.
Jakie środki powinien stosować pracodawca, zatrudniający pracownika w warunkach narażenia na działanie szkodliwych czynników biologicznych ?
Zgodnie z art. 2221 kp [2] pracodawca obowiązany jest:
stosować wszelkie dostępne środki eliminujące narażenie, a jeżeli jest to niemożliwe, ograniczające stopień tego narażenia, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki,
prowadzić rejestr prac narażających pracowników na działanie szkodliwych czynników biologicznych oraz rejestr pracowników zatrudnionych przy takich pracach.
Wykaz prac narażających pracowników na działanie czynników biologicznych [15]:
1. Praca w zakładach produkujących żywność.
2. Praca w rolnictwie.
3. Praca, podczas której dochodzi do kontaktu ze zwierzętami lub produktami pochodzenia zwierzęcego.
4. Praca w jednostkach ochrony zdrowia.
5. Praca w laboratoriach klinicznych, weterynaryjnych lub diagnostycznych.
6. Praca w zakładach gospodarki odpadami.
7. Praca przy oczyszczaniu ścieków.
8. Praca w innych okolicznościach, niż wymienione w pkt. 17, podczas której jest potwierdzone narażenie na działanie czynników biologicznych.